به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی پایگاه خبری تحلیلی «آناج»، نوروز، یکی از کهنترین جشنهای ایرانی، در مناطق مختلف ایران با آداب و رسوم ویژهای برگزار میشود. آذربایجان ایران، به عنوان یکی از مناطق غنی از لحاظ فرهنگی، مراسمی خاص و متنوع برای نوروز دارد که بازتابی از هویت تاریخی و فرهنگ بومی آن است. در این گزارش، نگاهی جامع به این مراسم خواهیم داشت.
باورهای نوروزی در آذربایجان همچنان در برخی مناطق آذربایجان شرقی زنده هستند. بر اساس این باورها، آب بهعنوان نخستین عنصر در اولین چهارشنبه اسفند ماه یا بایرام آیی (ماه عید) زنده میشود. این روز بهنام سو چهارشنبهسی (چهارشنبه آب) شناخته میشود. علاوه بر آب، دیگر عناصر طبیعت مانند آتش، باد و خاک نیز در سه چهارشنبه بعدی بهترتیب زنده میشوند و این چهارشنبهها به نامهای اود چهارشنبهسی (چهارشنبه آتش)، یئل چهارشنبهسی (چهارشنبه باد) و توپراق چهارشنبهسی (چهارشنبه خاک) شناخته میشوند.
پژوهشگران فولکلور بر این باورند که در گذشته مردم آذربایجان از ۴۰ روز قبل از نوروز آماده میشدند. این آمادگی شامل خانهتکانی و خواندن سرودهایی با مضامینی چون دعا برای سلامتی خود و حیوانات، و آرزوی سالی پربار و پرمحصول بود. به گفته یوسف شیرینپور، پژوهشگر فولکلور، نوروز ریشه در شادمانیهای طبیعی و حاصلخیزی زمین دارد و علاوه بر این، مردم آذربایجان به چهار روز اول بهار بهعنوان نمایی از چهار فصل سال اعتقاد دارند. برای مثال، آفتابی بودن روز اول بهار نشانهای از هفت بهار خوب است، بارانی بودن روز دوم بهار نشانگر تابستانی پرباران است، و روزهای سوم و چهارم بهار نمایانگر پاییز و زمستان آینده هستند.
در گذشته، دختران و نوعروسها از ۴۰ روز مانده به نوروز، ترانههایی میخواندند و نخهای لازم برای دوخت لباس عید را میریسیدند. همزمان با فرا رسیدن نوروز، بازیها و آیینهای محلی و بومی در آذربایجان شرقی برگزار میشد. این مراسمها شامل بازیهایی چون کشتی، اسبسواری، شمشیربازی، تیراندازی و بازیهای زورخانهای بود. از جمله سنتهای معروف نوروزی در آذربایجان شرقی میتوان به شال ساللاماق و قاپی دالینا پاپاق قویماق اشاره کرد.
چیدن سفره عید نیز یکی از سنتهای قدیمی در آذربایجان است. مردم در گذشته سفرهای با غذاهای محلی همچون شیرینیجات، گندم بوداده و لپه میچیدند و هفت نوع برکت مانند سماق، سیر، پول، ساعت، سمنو، سنبل و دانههایی مانند عدس، نخود، لوبیا، برنج و بلغور را بر سفره قرار میدادند. همچنین، روشن کردن شمع روی سفره از رسوم مرسوم بود و پس از افروختن شمع، خانوادهها دور سفره مینشستند و از خوراکیها میل میکردند.
در شب عید، کودکان با صدای خنده و شادی، کیسهها یا شالهایی از خانهها آویزان میکردند و بازیهای سنتی نظیر “عاشیق-عاشیق” برگزار میشد. قوم و خویشها برای دیدار از یکدیگر به خانهها میرفتند و نوبرانههایی مانند شیرینیهای نوروزی را به خانه نوعروسها و تازه دامادها میبردند.
سمنو پزی، تکم گردانی، رنگ آمیزی تخممرغها و سبز کردن سبزه عید نیز از عادات رایج در آذربایجان شرقی در ایام نوروز هستند. بهویژه پخت باقلوا و شیرینیهایی چون شکربورا از سنتهای محبوب شب عید به شمار میروند.
همچنین، در آذربایجان برخی خانوادهها که عزیزی را از دست دادهاند، در مراسمی به نام “قره بایرام” شیرینی میپزند و آن را به مزار عزیز از دست رفته میبرند. بر اساس باورهای مردم، برف نوروزی (نوروز قاری) نشانگر سالی پربار است، زیرا برف زود آب شده و هوا پس از آن گرم میشود.
با توجه به شواهد باستانشناسی، جشن نوروز در آذربایجان سابقهای بیش از پنج هزار سال دارد. این جشن نشاندهنده ارتباط مردم با کشاورزی و دامداری است. در گذشته، مردم بهویژه برای زنده کردن زمین و آماده کردن آن برای کشت، جشن نوروز را برگزار میکردند.
چهارشنبهسوری (چرشنبه بایرامی)
یکی از مهمترین آیینهای پیش از نوروز در آذربایجان، “چهارشنبهسوری” یا به زبان محلی “چرشنبه بایرامی” است. مردم این منطقه معتقدند که چهار چهارشنبه آخر سال هرکدام نمادی از یک عنصر طبیعی است که برای هماهنگی با طبیعت و خوشامدگویی به بهار باید به آن احترام گذاشت. این چهار چهارشنبه عبارتند از:
- سو چرشنبهسی (چهارشنبه آب): در این روز، مردم به کنار چشمهها و رودخانهها میروند، با آب تطهیر میکنند و اعتقاد دارند که این کار باعث پاکی جسم و روح آنها خواهد شد.
- اود چرشنبهسی (چهارشنبه آتش): در این شب، مردم آتش روشن کرده و از روی آن میپرند. این کار نمادی از سوختن بدیها و بیماریها و استقبال از سال نو با سلامتی و خوشبختی است.
- توپراق چرشنبهسی (چهارشنبه خاک): مردم این روز را به کاشت سبزه، نظافت خانهها و آمادهسازی محیط برای استقبال از نوروز اختصاص میدهند.
- یئل چرشنبهسی (چهارشنبه باد): این روز نمادی از باد بهاری است که نشانه تغییر فصل و ورود بهار است. در این روز، مردم با پوشیدن لباسهای نو و دعا برای سالی پربرکت، از وزش باد بهاری استقبال میکنند.
خانهتکانی و آمادهسازی برای نوروز
همانند سایر مناطق ایران، مردم آذربایجان نیز پیش از نوروز خانههای خود را تمیز کرده و وسایل کهنه را دور میریزند. خرید لباسهای نو و رنگارنگ برای کودکان و اعضای خانواده نیز از رسوم متداول است.
پخت شیرینیهای محلی و غذاهای ویژه نوروز
یکی از جذابترین بخشهای نوروز در آذربایجان، تهیه شیرینیهای مخصوص است. زنان آذری در روزهای پیش از نوروز به پخت شیرینیهایی مانند «شکربوره»، «باقلوا» و «گَوَتال» (نان شیرین محلی) میپردازند. این شیرینیها نهتنها جنبه پذیرایی دارند، بلکه نمادی از برکت و شیرینی زندگی در سال جدید هستند. این شیرینیها در سفره نوروزی که به آن خنچه نوروزی گفته میشود، جایگاه ویژهای دارند.
همچنین، غذای سنتی «سبزیپلو با ماهی» و «دلمه برگ مو» در بسیاری از خانوادهها تهیه میشود که نشاندهنده پیوند مردم این منطقه با طبیعت و استفاده از محصولات طبیعی در جشنهایشان است.
سفره هفتسین آذربایجانی
در آذربایجان، سفره هفتسین با ظرافت خاصی چیده میشود. علاوه بر هفتسین مرسوم، تخممرغهای رنگی، آینه، شمع و سکه نیز در این سفره قرار میگیرد. در برخی خانوادهها، کتاب دیوان حافظ یا قرآن نیز در کنار سفره قرار داده میشود تا سال جدید با برکت و خیر آغاز شود.
شخصیتهای نمادین نوروز
در مراسم نوروزی آذربایجان، شخصیتهای نمادینی همچون کچل و کوسا حضور دارند که با نمایشهای طنزآمیز خود، به جشنها رنگ و بوی خاصی میبخشند. همچنین، حضور بهار قیزی یا دختر بهار، نمادی از آمدن فصل بهار و تازگی طبیعت است.
فالگوش ایستادن
یکی از سنتهای جالب در آذربایجان، فالگوش ایستادن دختران جوان در شبهای منتهی به نوروز است. آنها با نیت کردن و گوش دادن به صحبتهای رهگذران، تلاش میکنند از آینده و سرنوشت خود باخبر شوند.
«بایرام سلامی» فراموش نشود
دکتر علیرضا محمدی، استاد مردمشناسی دانشگاه تبریز درباره اهمیت نوروز در فرهنگ آذربایجانی میگوید: نوروز در آذربایجان تنها یک جشن تقویمی نیست، بلکه یک سنت عمیق فرهنگی است که از دوران باستان تاکنون ادامه یافته است. بسیاری از مراسم مانند چهارشنبهسوری و پختن نانهای مخصوص، ریشه در آیینهای زرتشتی دارد. مردم آذربایجان بر این باورند که آتش نمادی از روشنی و برکت است و به همین دلیل، روشن کردن آتش یکی از رسوم مهم آنها در استقبال از سال جدید است.
وی همچنین تأکید میکند که در برخی از مناطق روستایی، هنوز هم آیینهایی مانند «بایرام سلامی» (دید و بازدید نوروزی) با شکوه خاصی برگزار میشود که نشاندهنده پیوند قوی اجتماعی میان مردم این منطقه است.
شیرینیپزی؛ رسمی برای پذیرائئ
خانم فاطمه رضایی، پژوهشگر فرهنگ عامه آذربایجان به سنتهای غذایی و شیرینیهای مخصوص نوروز در آذربایجان اشاره میکند و میگوید: پخت شیرینیهایی مانند شکربوره و باقلوا در نوروز نهتنها جنبه پذیرایی دارد، بلکه نوعی رسم و آیین محسوب میشود. در گذشته، زنان آذری چند روز قبل از نوروز در خانههای یکدیگر جمع میشدند و با همکاری هم این شیرینیها را آماده میکردند که نشاندهنده حس همبستگی و وحدت در جامعه بود.
او همچنین به اهمیت نمادهای سفره هفتسین اشاره کرده و میگوید: در فرهنگ آذربایجان، علاوه بر اجزای مرسوم هفتسین، مردم برخی نمادهای دیگر مانند گندم سبز و سکه را نیز در سفره قرار میدهند که نشاندهنده آرزوی برکت و ثروت در سال جدید است.
ریشه در باورهای کهن مردم…
حسین عباسی، نویسنده و محقق تاریخ آذربایجان در مورد پیشینه تاریخی نوروز در آذربایجان میگوید: نوروز از دوران هخامنشیان تا دوره قاجار، جایگاه ویژهای در منطقه آذربایجان داشته است. بسیاری از آیینهای نوروزی مانند توپراق چرشنبهسی و یئل چرشنبهسی که امروزه برگزار میشوند، ریشه در باورهای کهن مردم این منطقه دارند. در برخی از نسخههای تاریخی، به مراسمی اشاره شده که در آن، شاهان صفوی در ایام نوروز به تبریز سفر میکردند تا این جشن را در کنار مردم برگزار کنند.
در منظومه «حیدر بابایه سلام» شهریار شعر ایران نیز به آیینهای نورزی آذربایجان اشاره شده است:
«بایرامیدی، گئجه قوشو اوخوردو
آداخلی قیز بیگ جورابین توخوردو
هرکس شالین بیر باجادان سوخاردی
آی نه گؤزل قایدادی شال ساللاماق!
بیگ شالینا بایراملیغین باغلاماق !
شال ایسته دیم ، منده ائوده آغلادیم،
بیر شال آلیب، تئز بئلیمه باغلادیم،
غلام گیله قاشدیم، شالی ساللادیم،
فاطما خالا، منه جوراب باغلادی،
خان ننه می یادا سالیب آغلادی!
ناقیش ووروب، اوتاقلاری بزللر
طاقچالاردا دوزمه لری دوزللر
قیز – گلینین فندیقچاسی، حناسی
هوسله نر آناسی، قایناناسی
باکی چی نین سؤزی، سووی، کاغیذی
اینکلرین بولاماسی، آغوزی
چرشنبه نین گیردکانی، مویزی
قیزلار دئیه ر: آتیل ماتیل چرشنبه
آینا تکین بختیم آچیل چرشنبه
یومورتانی گؤیچک، گوللو بویاردیق
چاققیشدیریب سینانلارین سویاردیق
اویناماقدان بیرجه مگر دویاردیق؟
علی منه یاشیل آشیق وئرردی
ایریضا منه نوروز گولو درردی»
معرفی ۳ کتاب و مقاله
برای بررسی دقیقتر نوروز در آذربایجان، به برخی از منابع معتبر نیز مراجعه کردهایم:
کتاب نوروز در فرهنگ آذربایجان نوشته دکتر مهدی نوری به تفصیل درباره پیشینه تاریخی و آداب و رسوم نوروزی در این منطقه صحبت کرده و به تأثیرات فرهنگی آن در طول تاریخ پرداخته است.
مقاله آیینهای نوروزی در آذربایجان منتشر شده در مجله فرهنگ مردم جزئیات مراسم چهارشنبهسوری، پخت غذاهای محلی و سنتهای اجتماعی نوروز در آذربایجان را مورد بررسی قرار داده است.
کتاب جغرافیای فرهنگی نوروز نوشته محمدرضا صدیقی به بررسی جشن نوروز در مناطق مختلف ایران از جمله آذربایجان پرداخته و آیینهای خاص این منطقه را تحلیل کرده است.
نوروز در آذربایجان ایران تنها یک جشن سالانه نیست، بلکه بخشی از هویت فرهنگی و تاریخی این منطقه محسوب میشود. از چهارشنبهسوری گرفته تا تهیه غذاهای محلی و سفره هفتسین، همه این رسوم نشاندهنده پیوند عمیق مردم این منطقه با طبیعت و فرهنگ غنی آنان است. این سنتها، علاوه بر حفظ هویت فرهنگی، باعث تقویت پیوندهای اجتماعی و انتقال میراث معنوی به نسلهای آینده میشود.
انتهای خبر/